ҮЕҰ-ның мемлекеттік органдармен тиімді өзара іс-қимылы

PDF жүктеу

 

Осы әдістемелік ұсынымдар Қарағанды облысының үкіметтік емес ұйымдарын қолдау үшін азаматтық орталықтың жұмысы шеңберінде «Қарағанды облысының Азаматтық Альянсы» Қауымдастығы «ЗТБ тапсырысы бойынша «Қарағанды облысының кәсіпкерлер қауымдастығы» ҚБ дайындалды. Азаматтық Орталықты қаржыландыруды ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің қолдауымен «Азаматтық бастамаларды қолдау орталығы» КЕАҚ жүзеге асырады.

---

 

Кіріспе

Еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуында әлі де бар проблемаларды айта отырып, талдаушылар сыни тұрғыдан қараса да, адамзаттың даму тарихы тұрғысынан осындай қысқа уақыт ішінде біздің еліміз Конституциямыздың 1-ші бабында айтылғандай, өзін-өзі мәлімдейтін шынайы егемен, ең қымбат құндылықтары адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылатын демократиялық зайырлы және әлеуметтік мемлекет, тәуелсіз мемлекет бола алғандығын жоққа шығару мүмкін емес.

Мемлекеттің демократиялылығы мен бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын параметрлердің бірі – бұл көптеген әлеуметтік мәселелерді ұтқыр және білікті шешуге қабілетті дамыған үкіметтік емес сектор.

Елдегі азаматтық қоғамдық институттарды қолдауға бағытталған ішкі саяси саладағы өзгерістер өз жемісін берді.

30-ға жуық жыл ішінде біздің ҮЕҰ көптеген жанды мәселелері көзден ғайып болғандай болды.

ҮЕҰ-ның бұл мәселелерді тәуелсіздік жылдары қалай дамығанын еске түсірсеңіз болғаны:

• Қазақстан Тәуелсіздігінің басынан бастап-жұмыс істеуге ниет болды, бірақ ҮЕҰ-ды дамыту үшін қажетті заңнамалық база жетіспеді
• 1993-1997 жылдары-ҮЕҰ-да жақсы жұмыс тәжірибесі жұмыс істеді, бірақ экономикалық және әлеуметтік мәселелердің жалпы фонында халықтың қоғамдық белсенділігі жеткіліксіз болды.
• 1998-2000 жылдар-халықты қоғамдық бағдарламаларды іске асыруға белсенді тарту басталды, бірақ олардың алдында тұрған проблемаларды шешу үшін ҮЕҰ кәсіпқойлығының жеткіліксіздігі сезілді
• 2001-2005 жылдар - жаңадан құрылған ҮЕҰ санының айтарлықтай өсуі, бірақ осы ҮЕҰ-дың барлығы бөлек жұмыс істеді, олардың қызметінде келісім болмаған
• 2005-2008 жылдар-ҮЕҰ қызметінің құқықтық базасы қалыптасты, ҮЕҰ шоғырландыру процесі басталды, бірақ енді ҮЕҰ жұмысында мемлекеттік органдармен тиімді диалог алаңдары жетіспеді
• 2009-2012 жылдар-2006-2012 жылдардағы азаматтық қоғамды дамыту тұжырымдамасының ережелерін іске асыруды аяқтау кезеңі, ҮЕҰ саны жыл сайын өсіп келеді, бірақ олардың елдің қоғамдық-саяси өміріне, билікпен диалогқа қатысу деңгейінде айтарлықтай айырмашылық байқалады.
• 2013-2016 жылдары-ҮЕҰ гранттық халықаралық қаржыландырудың гүлденуі, жекелеген әлеуметтік проблемаларды шешу бойынша өңірлік және халықаралық деңгейдегі желілерді құру. Бірақ мұндай гранттарға елдің ҮЕҰ аз ғана санынан қол жеткізу.
• 2016-2019 жылдар-елдегі жаңа саяси және әлеуметтік-экономикалық сын-қатерлер ҮЕҰ жұмысының нысандары мен әдістерін айтарлықтай жаңғыртуды талап етті. Бірақ тиісті кадрлар жеткіліксіз, бұл мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстарға, мемлекеттік гранттарға, биліктің барлық деңгейлеріндегі консультативтік-кеңесші органдардың жұмысына қатысушы адамдар тобының тарылуына алып келді.\

    

Осы Әдістемелік ұсынымдар үкіметтік емес ұйымдардың мемлекеттік органдармен диалогын жүзеге асырудың көпжылдық тәжірибесінің қорытындылары бойынша жасалды, бұл билік өкілдерімен өзара іс-қимыл кезінде маңызды әлеуметтік мәселелерді шешу үшін азаматтық сектор өкілдеріне практикалық кеңестер мен ұсынымдар қалыптастыруға мүмкіндік берді.

• Бүгінде ҮЕҰ-ның билікпен диалогы қалай құрылуда?

Біздің уақыт тез өзгеретін оқиғаларға толы. Ол жауапты іс-әрекеттер мен шешімдерді талап етеді. Жаңа идеялардың, бастамалардың, кадрлар мен технологиялардың, мемлекет пен ҮЕҰ ынтымақтастығының жаңа нысандарының келуін талап етеді.

Мысалы, бірнеше жылдан бері ҮЕҰ өкілдерін өңірлік және республикалық бағдарламаларды әзірлеу және іске асыру жөніндегі жұмыс топтарының, Мемлекеттік сатып алуды өткізу кезінде сараптамалық топтардың, тұрғын үй комиссияларының, кәсіпкерлік қызметті лицензиялау жөніндегі комиссиялардың және т. б. құрамына тарту тәжірибеленіп келеді.

Әрине, мемлекеттің үкіметтік емес сектор өкілдері жүзеге асыратын мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты қалыптастыру сияқты ҮЕҰ-мен ынтымақтастығының осындай нысаны азаматтық қоғамды дамытудағы үлкен жетістік болып табылады.

Талдау көрсеткендей, бұл ынтымақтастықтың өте нәтижелі және пәрменді нысаны. Көптеген адамдар семинар-тренингтер, оқыту мастер-класстарын, "дөңгелек үстелдер" өткізіп, акциялар ресми ақпараттық науқан қарапайым азаматтарға әрдайым жетпейтінін атап өтеді. Сондықтан да үкіметтік емес ұйымдар мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты іске асыра отырып, кейде қандай да бір ақпаратты өзінің тікелей мақсатты тобына жақсы жеткізеді.

Мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты іске асыру тұтастай алғанда азаматтық бастамалардың өсуіне де жағымды әсер етті, бұл туралы өңірдегі және елдегі ҮЕҰ санының артуы да куәландырады. 

Сонымен қатар, егер бұрын ҮЕҰ санының өсуі тек ірі қалаларда тіркелген болса, қазіргі уақытта үшінші сектор ауылдық аймақтарда өз позицияларын нығайта түсуде.

Жергілікті атқарушы билік жанындағы консультативтік-кеңесші органдар - ҮЕҰ-мен ынтымақтастық және өзара іс-қимыл жөніндегі Кеңестер-мемлекеттің үкіметтік емес сектормен өзара іс-қимылын кеңейтудің және нығайтудың тағы бір пәрменді тетігі.

Бүгінде бұл Кеңестер мемлекет пен ҮЕҰ-ның тиімді өзара іс-қимылының көптеген мәселелерін шешетін органдар болды. Кеңес отырыстарында үкіметтік емес ұйымдарды қолдау жөніндегі іс-шараларды іске асыру мәселелері қаралады; ҮЕҰ ұсынатын жаңа ұзақ мерзімді жобалар бағалаудан өтеді. Кеңес мүшелерінің ұсыныстары бойынша халықтың өзекті проблемаларын шешу жөніндегі жобаларды іске асыру тиімділігін бағалау әдістемесін әзірлейтін түрлі жұмыс және сараптамалық топтар құрылады.

Биліктің үкіметтік емес ұйымдармен ынтымақтастығының оң тәжірибелерінің бірі мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберінде ел өңірлерінде ҮЕҰ өңірлік ақпараттық-білім беру орталықтарын құруды атап өтуге болады. Білім беру орталықтары өткізетін білім беру іс-шараларының арқасында ҮЕҰ мамандарының әлеуметтік жобалау саласындағы біліктілігін арттыру жүйесі, сондай-ақ үкіметтік емес сектормен жұмыс істейтін мемлекеттік қызметшілердің біліктілігі жолға қойылған.

Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін қалыптастыру саласындағы мемлекеттік саясаттың ережелерін одан әрі дамытуды және іс жүзінде іске асыруды талап етеді. Кәсіпкерлердің аймақтар мен елдің қоғамдық өміріне қатысуының көптеген оң мысалдары көзге ілінбей қалмады – бизнестің азаматтық позициясының үздік үлгілері Мемлекет басшысының жоғары наградасымен, "Парыз"сыйлығымен атап өтілді.

Бірақ, егер елімізде миллионнан астам кәсіпкерлік субъектілері жұмыс істейтіндігін, ал әлеуметтік маңызы бар іс-шаралар мен бағдарламаларға тек жүздеген кәсіпкерлер қатысатынын еске алсақ, онда үкіметтік емес ұйымдар үшін де, мемлекеттік органдар үшін де-бұл бірлескен қызмет үшін тағы бір маңызды бағыт болмақ.

Көп жағдайда қабылданатын мемлекеттік бағдарламалар мен заңдардың әсері оларды әзірлеуге қатысу деңгейіне және осы бағдарламалар мен заңдар жазылатын адамдардың, яғни қоғамның өзінің іске асырылуына байланысты.

Тәуелсіз Қазақстанның 30 жылдық даму шептерінде біздің үкіметтік емес ұйымдар осы актілердің жобаларына қоғамдық сараптама жүргізу жолымен елдің маңызды Нормативтік құқықтық актілеріне өздерінің ауқаттылығы мен жұмысқа дайындығын дәлелдеді. Кәсіпкерлік үшін құқықтық актілердің қоғамдық сараптамасына қатысу құқығын заңнамалық деңгейде бекіткен бизнес-қауымдастықтардың тамаша тәжірибесі бола отырып, қалған үкіметтік емес сектор заң шығару қызметіне және заңнамаға сараптама жұмыстарына қатысу жолымен Мемлекетке осындай серіктес бола алады.

• ҮЕҰ-дың билікпен диалогындағы негізгі мәселелер

Айта кету керек, бүгінде облыстың барлық өңірлерінде үкіметтік емес секторды қолдау үшін барабар жағдайлар жасалған жоқ. Мұның себебі әлеуметтік маңызы бар жобаларды жеткіліксіз қаржыландыру болып табылады, әзірше жергілікті жерлерде халық белсенділігінің төмен деңгейі, барлық мемлекеттік органдар азаматтық бастамаларды дамыту идеясының өзі белсенді қолдау көрсетпейді.

Қарағанды өңірінің көпжылдық тәжірибесінен мемлекеттік органдардың ҮЕҰ жұмысына қарым-қатынасының қалыптасқан үрдісін атап өтуге болады.

Шамамен 2005 жылдан бастап ҮЕҰ-дың өзгермейтін әріптестері ішкі және жастар саясаты, білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, спорт, тілдер, жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар саласындағы мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберінде ҮЕҰ-ды қолдауға қаржы бөлетін мемлекеттік органдар болып қалып отыр. 

Осы мемлекеттік органдарға жүктелген міндеттердің бір бөлігін біздің үкіметтік емес ұйымдар табысты атқаратынын мойындау керек.

Бірақ үкіметтік емес ұйымдардың әлеуеті толық пайдаланыла алатын коммуналдық сала, көлік, құрылыс қызметімен байланысты бағыттар бортта қалып отыр. Бұл салаларда мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс бағдарламалары іске асырылмайды,қоғамдық кеңесу органдарының жұмысы нашар жүргізілуде.

Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстан тыс құқық қорғау органдарының,кәсіпкерліктің, салықтық және монополияға қарсы реттеудің жұмысы қалды, дегенмен, бұл мемлекеттік органдарда ККО белсенді жұмыс істейді.

Көп жағдайда  «билік-ҮЕҰ»

 диалогының мәселелері екі үлкен блокқа бөлуге болатын үкіметтік емес ұйымдардың өз қызметіндегі мәселелермен байланысты:

Ішкі мәселелер:

• Кәсіби кадрлардың тапшылығы
• Еріктіліктің нашар дамуы
• Қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету күрделілігі
• ҮЕҰ өзара ынтымақтастығында жүйеліліктің болмауы
• ҮЕҰ бір адамның болуы, бұл қоғамдық қозғалыстың оң беделіне теріс әсер етеді

Сыртқы мәселелер:

• ҮЕҰ мен биліктің өзара іс-қимылы тиімділігінің жоқтығы (негізінен шағын қалалар мен ауылдық аймақтар деңгейінде), формальды сипатқа ие
• Мемлекеттік органдардың мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты іске асыруды оқшаулауы 
• Қоғамдық қозғалысты насихаттауда БАҚ мүдделілігінің болмауы

ҮЕҰ - ның негізгі мәселесі-ұйымның стратегиялық мақсаттарын шешу үшін мемлекеттік органдармен сындарлы диалогты қамтамасыз ету бөлігінде қажетті қабілеттер мен білімнің болмауы

Облыстағы мемлекеттік құрылымдармен өзара әрекеттестікте ҮЕҰ мәселелерін шешу үшін не жасалды:

1. 2003 жылдан бастап облыста үкіметтік емес сектордың неғұрлым өзекті мәселелерін талқылау және кейіннен облыс әкімі мен басқа да мемлекеттік органдардың шешім қабылдауы үшін келісілген ұсынымдарды әзірлеу міндеті болып табылатын ҮЕҰ-мен өзара іс-қимыл жөніндегі кеңес құрылды.

2. 2005 жылы "Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс туралы"ҚР Заңы қабылданады.

Осы заңнамалық актіге сәйкес 14 басым бағыт бойынша Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс беру арқылы үкіметтік емес ұйымдарға мемлекеттік қолдау көрсетілді.

 Бюджеттік заңнамада мемлекеттік әлеуметтік тапсырысқа нысаналы бюджет қаражатын жоспарлауға мүмкіндік беретін арнайы баған пайда болады.

• Облыстың ішкі саясат басқармасының белсенді қолдауымен 2006 жылы үкіметтік емес ұйымдар арқылы әлеуметтік маңызды жобаларды іске асыруға 39 млн.теңгеге жуық бюджет қаражаты алғаш рет бөлінеді.
• Облыстағы ҮЕҰ белсенді жұмысы кезінде үкіметтік емес ұйымдарды қолдаудың 2007-2009 жылдарға арналған өңірлік бағдарламасы бекітіледі, ол бойынша облыстың ҮЕҰ ұсыныстары негізінде жыл сайынғы қаржыландыру сомасына орта есеппен 38 млн.теңге мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс пакеті қалыптастырылды.
• "Жеке кәсіпкерлік туралы" ҚР Заңының қабылдануымен кәсіпкерлердің қоғамдық ұйымдары үшін нормативтік құқықтық актілердің жобаларына қоғамдық сараптама жүргізу құқығы заңмен белгіленген, ол үшін мемлекеттік органдар жанынан сараптамалық кеңестер құрылған. Қарағанды облысында мұндай кеңестер барлық мемлекеттік құрылымдарда бар, соның арқасында жұртшылық аймақтық деңгейде шешім қабылдауға белсенді қатысады.
• 2008 жылдан бастап "әлеуметтік марафонға" облыстың қалалары мен аудандарының әкімдіктері белсенді түрде енгізіледі. Бүгінгі күні мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс бойынша 100 млн. теңгеден астам қаражат бөлетін Қарағанды қаласының әкімдігі мен мәслихаты неғұрлым белсенді позицияны алып отыр.
• Соңғы 5 жылда біздің үкіметтік емес ұйымдар ел үшін маңызды жобаларды іске асыру үшін мемлекеттік гранттар алу конкурстарына белсенді қатысады.
• ҮЕҰ-ны қолдау үшін қол жеткізген жетістіктері үшін үкіметтік емес ұйымдарға арналған сыйлықақылар Заң жүзінде бекітілді, бұл билікпен сындарлы диалогты қалыптастыруға оң әсер етеді.
• 2015 жылғы 2 қарашада қабылданған "Қоғамдық кеңестер туралы" ҚР Заңына сәйкес қоғамдық кеңестердің құрылуы және жұмыс істеуі үкіметтік емес сектордың ынтымақтастығындағы маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.

Осы Заңға сәйкес Қоғамдық кеңестегі азаматтық қоғам өкілдерінің саны оның мүшелерінің жалпы санының кемінде үштен екісін құрауы тиіс.

Заңның 3-бабына сәйкес қоғамдық кеңестердің міндеттері::

 1) республикалық және жергілікті деңгейлерде шешімдерді талқылау және қабылдау кезінде азаматтық қоғамның мүдделерін білдіру және жұртшылықтың пікірін ескеру;

 2) орталық және жергілікті атқарушы органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының азаматтық қоғаммен өзара іс-қимылын дамыту;

 3) қоғамдық бақылауды ұйымдастыру және орталық және жергілікті атқарушы органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметінің ашықтығын қамтамасыз ету болып табылады.

Сұрақ қою қисынды - неге мәселені білгенде бұл мәселе шешілмейді? Бұл мәселелерді шешу үшін не істеу керек?

Жауап бір мезгілде қарапайым және күрделі:

1. үйрену, үйрену және өзіне-өзі үйрету

2. үйрету, үйрету және басқаларды үйрету

3. Тәжірибе, білім алмасу, жобаларды бірлесіп іске асыру

4. Өңірдің әлеуметтік мәселелерін шешуде мемлекеттік органдардың бірінші және стратегиялық серіктесі болу

5. Заңнаманы талдау, оны жетілдіру жөнінде ұсыныстар енгізу

6. ҮЕҰ-мен өзара іс-қимыл жөніндегі сараптамалық кеңестердің жұмысына қатысу

7. Волонтерлік институтын дамыту

8. Бұқаралық ақпарат құралын одақтас ретінде пайдалану

Билік, бизнес және ҮЕҰ диалогын ұйымдастыру принциптері:

• серіктестердің тең құқықтылығы;
• іс-әрекеттің ашықтығы мен айқындылығы;
• ынтымақтастық нысандарын таңдау еркіндігі;
• серіктестер арасындағы өзара құрмет;
• серіктестердің мүдделерін есепке алу;
• ынтымақтастық қорытындысы үшін өзара жауапкершілік.

Диалогты дайындау мен өткізудің жалпы схемасы

Диалогты дайындау мен өткізудің әрбір кезеңіне негізгі ұсыныстар. 

1. Мәселені талдау:

• ҮЕҰ-да бар материалдарды пайдалану
• Статистикалық деректерді немесе фактілерді жаңарту
• Қажет болған жағдайда бенефициарларға сұрау жүргізу

2. Мәселені талқылауға дайындау:

• Диалог мақсатын өзі үшін нақты тұжырымдау (мәселені тікелей шешу, жұмыс бағыттарын анықтау, өзге мемлекеттік органдарды тарту, серіктестікке келісім және т. б  )
• Диалогқа арналған негізгі сұрақтардың немесе ұсыныстардың тезистерін немесе тізімін дайындау ("үй тапсырмасы")  Сұрақтар диалогты кіммен дайындалатын құзыреттілікке қатысты болуы тиіс
• Шешім қабылдау үшін диалогтан кейін қалдыруға болатын жазбаша сұрақтар немесе өтініш дайындау (қажет болған жағдайда)
• Диалог үшін күн мен уақытты ойластыру.

3. Диалог өткізу:

• Қарым-қатынастың бейвербальді құралдарын пайдалану.
• Диалогтың оң сипатына көңіл бөлу
• Диалогтың негізгі принциптерін қолдану (үзбеу, қызығушылық таныту, нақты дәлелдер мен контраргументтер келтіру)

4. Ұсынымдар, шешімдер әзірлеу:

• "Үй дайындамасын"пайдалану.
• Диалог тарабының (тараптарының) назарын нақты проблемаларға және ұсынылатын ("үй дайындамасы" бойынша) ұсыныстарға (сұрақтар, өтініштер) аудару.
• Кездесу соңында диалог қорытындыларын нақты баяндау (кездесу қорытындыларын және қабылданған шешімдерді бірдей түсіну" салыстыру")
• Қажет болған жағдайда кездесу (диалог) хаттамасын жүргізу)

5. Шешімді іске асыру

• Қабылданған шешімнің барлық шарттары мен барлық тармақтарын орындау маңызды, бұл сенім мен беделді арттыруға мүмкіндік береді 

• Егер қабылданған шешімдердің орындалу мерзімі мен көлемі алдын ала ескертілмесе – нақтылау немесе ұсыну немесе келісу.
• Шешімді іске асыру бойынша тіркеу жүргізу (дәлелдеу және кейінгі мониторинг үшін)

6. Шешімнің орындалу мониторингі

• Қабылданған шешімдердің орындалуын талдау.
• Тиімді орындау индикаторы ретінде-шешімнің тармақтары.
• Қабылданған шешімдерді іске асырудағы ауытқуларды талдау (неге, кім кінәлі?)
• Диалогтың екінші тарапының шешімнің орындалуын талдау
• Проблемаларға талдау жасап, диалог алаңына қайта шығу.

ҮЕҰ-мен билік диалогының тиімді формалары ретінде іс жүзінде кеңінен таралған және расталған:

• дөңгелек үстел
• Мемлекеттік орган жанындағы жұмыс кеңесі
• Мемлекеттік орган жанындағы тұрақты жұмыс істейтін сараптамалық (Қоғамдық) кеңес (комиссия)
• конференция, форум
• дебаттар
• көпшілік тыңдаулар, кездесулер
• меморандумдар, келісімдер
• жұмыс топтары
• уақытша комиссиялар, топтар
• акциялар
• көрмелер
• конкурстар
• семинарлар

Диалогтың түрлі формаларының ерекшеліктері

Дөңгелек үстел	25 адамға дейін	1 сұрақ қаралады	Жұмыстық топ	10 адамға дейін	нақты ұсыныстар алу үшін 1 сұрақ
Жұмыстық кеңес	15 адамға дейін	3 сұрақ қаралады	Акция	шектеусіз	Нақты тематика
Тұрақты алаң (кеңес, тексеріс)	15 адамға дейін	1-5 сұрақ	семинар	25 адамға дейін	3 тақырыптан көп емес
Конференция форум	50 адамнан жоғары	3 сұрақтан бастап, уақыт санына байланысты	кездесулер, тыңдалым	10 адамға дейін және жоғары	1-2 сұрақ

Өңір үшін ҮЕҰ қызметінің әлеуметтік-экономикалық әсері:

• Волонтерлерді тарта отырып, ҮЕҰ арқылы халықпен жұмыс жүргізу кезінде мемлекеттің шығындарын 2 еседен астам оңтайландыру
• ҮЕҰ ұйымдастыратын қамту есебінен өңірдің әлеуметтік маңызды бағдарламаларына халықтың қатысу ауқымын ұлғайту
• Өңірлік бағдарламалар мен іс-шараларды іске асыруға ҮЕҰ қатысудан билік беделін арттыру
• ҮЕҰ арқылы билік қызметі туралы халықты ақпараттандыру тиімділігін арттыру